Sämmilij soti-palvâlusah já lahâasâttem

 

Jieijâskielâlij palvâlusâi merhâšume sämmiláid

Kielâ lii čoovdâ vuáruvaikuttâsân já addiittâlmân. Tast láá meid maaŋgah eres merhâšumeh. Kielâ lii jurdâččem niävvu, já tot kuáddá kulttuurlijd jurdâččemvuovijd, áárvuid já merhâšuumijd sehe naanood juávkun kullum. Taah láá teháliih eromâšávt ucceeblohosajattuvâst orroo aalmug- já viehâdâhjuávhoid. Sämikielâst láá maaŋgah ohtâvuođah sämmilij pyereestvajemân, identiteetân já sosiaalláid koskâvuođáid. Eenikielâ kevttim palvâlusâin taha máhđulâžžân iästuttes vuáruvaikuttâs já olmâ tulkkumijd. Tot addel meid saje tobdoi kieđâvušmân já ráhtá vuáđu áámmátulmuu já äššigâs koskâsii luáttámušân. Kielâ paaldâst meid kulttuurlii ibárdâsâst puáhtá leđe stuorrâ merhâšume palvâlus já tipšo kvaliteetân, vaigutteijeevuotân sehe äššigâs- já pyecceetorvolâšvuotân. Sämikielâ já -kulttuur huámmášumán väldim lii jyehi soti-syergi áámmátulmuu – meid suomâkielâlii – pargo.

Sämikielâlij palvâlusâi kevtteeh

Eenikielâ merhâšume šadda stuárráábin sämmilij elilâmulmui já pärniperrui palvâlusâin, psykososiaallijn palvâlusâin sehe vuosâ- já piähtutipšoost. Sämikielah, eromâšávt uhkevuálásiih anarâš- já nuorttâlâškielah, láá jotelávt iälááskmin. Maaŋgah säminuorah já nuorâ rävisulmuuh aneh kielâs já kulttuuris áárvust, já halijdeh šoddâdiđ párnáidis sämikielâlâžžân. Ton toorjân sij tarbâšeh sämikielâlijd peerâpalvâlusâid, tego ovdâmerkkân párnáá šoddâm já ovdánem čuávumân ravviittuvâst, torjuu maaŋgâkielâlâšvuođâšoddâdmân sehe sierâlágán terapiapalvâlusâid. Ain eenâb sämmilâšpárnááh láá ollásávt sämikielâliih, mon kalga väldiđ huámmášumán eres-uv palvâlemfalâlduvâst.

Sämikielâ lii távjá sämmilij elilâmulmui vuossâmuš kielâ já kielâ, mon sij mättih pyeremusávt. Ave já muštočuolmâi mield sij pyehtih läpittiđ maŋeláá oppum suomâkielâ tááiđu. Jieijâskielâlâš já kulttuurmiäldásâš tipšopiirâs sehe jieijâs siärvádâhkoskâvuođâi siäiluttem addel torvolâšvuođâ tobdo já paijeentuálá sämmilii äššigâs toimânaavcâ.

Eenikielâ lii tobdoi kielâ, já tast lii stuorrâ merhâšume puoh ahejuávhoid, ko kieđâvušeh vaigâdis aašijd. Ovdâmerkkân psykososiaallijn palvâlusâin finnejeh tutkâmušâi mield pyerebijd puátusijd, ko áámmátulmui já äššigâs kielâ- sehe kulttuurtuávááš lii siämmáš. Piähtu- já vuosâtipšoost lii maŋgii koččâmuš kriittâlijn tiilijn, kuás kielâst puáhtá leđe merhâšittee merhâšume, motomin joba pyeccee jiegâ siäilumân.

Sämmilij kielâliih vuoigâdvuođah soti-palvâlusâin

Sämmilij vuoigâdvuotâ jieijâskielâláid palvâlussáid vuáđuduvá vuáđulaahân já säämi kielâlaahân. Sämmilijn lii vuoigâdvuotâ algâaalmugin kielâs já kulttuuris paijeentolâmân sehe oovdedmân. Tot kuáská meid soti-palvâlussáid. Sämmilijn lii sämmilij päikkikuávlust vuoigâdvuotâ kevttiđ palvâlusâid eenikielân (anarâš-, nuorttâlâš- já tavesämikielân). Taat kuáská sehe sämikuávlu kieldâi, kieldâovtâstuumij (Laapi pyecceetipšopirrâduv) já staatâhaldâttuv virgeomâháid mieldi luhâmáin kuávdásmittum já šleđgâlávt pyevtittum palvâlusâid. Taat kuáská puátteevuođâst meid vuáđudemnáál Laapi soti-eennâmkoodán tâi eres ornijdumán, moos palvâlusâi ornimovdâsvástádâs sirdâšuvá.

Liiŋkah:     

Säämi kielâlaavâ heiviittem

Säämi kielâlaavâ mield soti-palvâlusâin västideijee virgeomâhááh kalgeh anneeđ huolâ tast, ete sii ornijduumijn láá tuárvi sämikielâliih pargeeh. Jis iä lah kielâ mättee pargeeh, te kalga huolâttiđ tulkkuumist. Sämmilii äššigâsâst já pyeccest lii meid vuoigâdvuotâ finniđ äššikirjes jurgâlum suu eenikielân. Sämmilii vuoigâdvuotâ sämikielâláid palvâlussáid ij lah kiddâ tast, ete máttá-uv sun suomâkielâ vâi ij.

Virgeomâhááh kalgeh ovdediđ toimâstis sämikielâi kevttim. Almos prinsiipin lii, ete sämmilâš äššigâs finniiččij jieijâskielâlijd palvâlusâid nuuvt, ete sun ij taarbâš taid sierâ vaattâđ. Virgeomâhááh, kiäh uárnejeh já fäälih palvâlusâid, kalgeh tondiet vuáválávt já puorijn aaigijn varriidâttâđ sämikielâlij palvâlusâi finniimân. Sämikielâlijd palvâlusâid kalga tieđettem já palvâlemstivrim vievâst aktiivlávt faallâđ sämmiláid äššigâssáid.

Eenikielâ já kulttuur soti-lahâaasâtmist

Maŋgâ soti-syergi laahâ avžuut väldiđ huámmášumán äššigâs eenikielâ já kulttuurtuáváá.
Tiervâsvuođâhuolâttâslaahâ ana sistees čujottâs säämi kielâlaahân. Sosiaalhuolâttâslaavâ mield äššigâs kielâlii já kulttuurlii tuáváá kalga väldiđ huámmášumán, ko vuávájeh já fäälih palvâlusâid. Laavâst pyeccee sajattuvâst já vuoigâdvuođâin sehe laavâst sosiaalhuolâttâs äššigâs sajattuvâst já vuoigâdvuođâin pahudeh meid, ete pyeccee tâi äššigâs ohtâgâslijd táárbuid sehe suu eenikielâ já kulttuurtuáváá kalga väldiđ huámmášumán, ko vuávájeh já fäälih tipšo/palvâlusâid. Taah pahuduvvojeh meid párnáisuojâlemlaavâst sehe puárásij- já vádulijpalvâluslaavâin.

Oovtviärdásâšvuođâlaavâ mield kiämmán ij uážu asâttiđ eresárvusii sajattâhân ei. palvâlusâid orniidijn. Taat ij uáivild tom, ete siämmáálágán palvâlusah puoh ulmuid tähidiččii tuárvi täsiárvusii loppâpuáttus. Palvâlusâi oovtviärdásâš finnim puáhtá vaattâđ positiivlii sierânâskohtâlem sierânâssajattuvâst orroo aalmug- já viehâdâhjuávhui uásild, tego om. sämmilij uásild. Laavâst orroo olgoštemkiäldu kuáská etnisii algâvuolgâ paaldâst suhâpiälán, ahan, kielân, oskoldâhân, uáinun, uáiviláid, tiervâsvuođâtilán já vádulâšvuotân.

Liiŋkah:

Kielâlâš já kulttuurlâš juksâm

Palvâlusâi kielâlâš juksâm lii kielâlij vuoigâdvuođâi olášume tehálâš iähtu. Jis ulmuu kielâliih vuoigâdvuođah iä olášuu, te lii máhđulâš, ete suu eres-uv lahâaasâtliih vuoigâdvuođah iä olášuu. Kielâlâš juksâm uáivild tom, ete äššigâsâst tâi pyeccest lii máhđulâšvuotâ finniđ tiäđu já palvâlem jieijâs kielân tâi kielân, mon sun ibbeerd. Keevâtlávt tot meerhâš tom, ete olmooš finnee palvâlem, addiittâl, ibbeerd tipšo- tâi toimâravvuid já pasta tienuuvt väldiđ meid jieš ovdâsvástádâs suu tipšoost tâi ääšist. Eromâšávt ucceeblohojuávhoid kulleeh kalgeh finniđ tuárvi tiäđu, vâi sij mättih ucâluđ palvâlusân tâi tiipšon já kevttiđ sii sosiaallijd vuoigâdvuođâid tienuuvt ko válduaalmug.

Koččâmuš máccá sehe äššigâspaargon já palvâlusâi orniimân. Láá-uv palvâlusâi ornimvyevih vuávájum já mättih-uv teivâđ äššigâs tâi pyeccee tienuuvt, ete šaddeh máhđulâšvuođah kyevtpiälálii vuáruvaikuttâsân? Taam puáhtá anneeđ äššigâskuáskulâšvuođâ sierânâskoččâmuššân. Palvâlusâi ornimvuovijd, palvâlemstivrim já -ravvim sehe äššigâskuáhtámijd kalga pasteđ heiviittiđ sierânâsjuávhui tárboid. Uđđâ šleđgâliih palvâlemhäämih tiädutteh jiešráđálii ášástâllâm merhâšume. Toos kulen fálusist kalga leđe tuárvi sämikielâlâš tiätu, materiaal já ášástâllâmmáhđulâšvuođah.

Algâaalmugij uáinust palvâlus juksâm kriteerin lii kielâlii juksâm lasseen kulttuurlâš juksâm. Sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlusah sättih leđe vädis juksâđ, jis palvâlusfälleeh iä tuubdâ tâi kunnijât kulttuurlijd tahheid tâi máhđulijd fyysisijd já ekonomâlijd estuid. Tâi paaldâst palvâlus kolgâččij leđe kulttuurlii uáinust hiäivulâš (eŋgâl. appropriate) já tuhhiittettee (eŋgâl. acceptable).

Áámmátulmui kulttuurlâš ibárdâs já vuáruvaikuttâstááiđuh láá čuávdee sajattuvâst äššigâs kuáhtáámist. Motomin lii koččâmuš tuárvi ääigi väärridmist, eromâšávt jis palvâlustábáhtusân kuleh mohnii eromâšháástuh. Kulttuurân lohtâseijee puástuibárdâsâid já oohtânteivâmijd puáhtá velttiđ, ko lasettuvvoo áámmátulmui kulttuurlâš máttu já vuáruvaikuttâstááiđuh. Taas lohtâs meid táiđu toimâđ tuulhâi peht.

Kulttuursensitiivlâšvuotâ, kulttuurlâš kompetens já kulttuurlávt torvolâš

Kulttuursensitiivlâšvuođâ tuávádâh kiävttoo maaŋgâ sierâ merhâšuumeest. Táválávt tain čujottuvvoo äššigâs kulttuur huámmášmân lohtâseijee mättimân, pargo-orientaatioid tâi vuovvijd.

Kulttuursensitiivlâšvuođâ já kulttuurlii kompetens ađai máátu puáhtá anneeđ siämmáá proosees jotkuuvâšvuottân, mon ulmen lii kulttuurlávt torvolâš palvâlemtábáhtus. Kulttuursensitiivlâšvuotâ lii vuossâmuš muddo, mii uáivild kulttuurlij iärui tubdâm já toi merhâšuumij kunnijâttem. Čuávvoo muddon lii kulttuurlii máátu haahâm sehe tiäđulâšvuođâ lasettem tast, maht kulttuurliih tahheeh vaigutteh vuáháduvváid. Tot lii tiäđuštem- já oppâmproosees, mon iähtun lii pargee nahcâ jieijâs kulttuurlij taavij, áárvui já jurdâččemvuovij tubdâmân já kieđâvušmân sehe tááiđuh toimâđ kunnijâttee ja pehtilis vuovvijn ulmuiguin, kiäh puátih sierâlágán kulttuurlijn konteevstâin. Tot šadda kuhes vuáruvaikuttâsprosesij puáđusin já peividuvvoo uđđâ kulttuurlijn teivâdmijn sehe pargosiärvusij já -viärmáduvâi koskânâs reflektio peht.

Lii kavnâttum, ete äššigâs tâi pyeccee kulttuurlii torvo feerim lii tehálâš palvâlus- já tipšotábáhtus kriiteer. Kulttuurlávt torvolâš (eŋgâl. culturally safe) lii algâaalmugijn vuálgám teoreetlâš tuávádâh, mii lii ovdedum Uđđâ Seelandist, maorij uáinust tipšopargo hástusij já táárbui várás. Tavesämikielâ sääni oadjebas kiävttoo västideijee merhâšuumeest. Uánihávt tain uáivilduvvoo äššigâs tâi pyeccee feerim tast, ete suu identiteet ij lah epidum, uhkedum, uccááttum tâi kuođđum tiäđulávt huámmášhánnáá. Tot maacât huámmášume čuosâttâhhân äššigâs feerim. Kulttuurlávt torvolâš ij lohtuu tuše etnisij sierânâsjiešvuovij tubdâmân, peic uáivild meid ovdâmerkkân suhâpiälán, áámmátlii, sosiaallii já ekonomâlii sajattâhân, eellimfeerimáid tâi -tilán lohtâseijee maaŋgâhámásâšvuođâ pyereeb tiäđuštem.

Tai ašijguin sättih leđe njuolgâ tâi epinjuolgâ merhâšumeh palvâlem kvaliteetân já vaigutteijeevuotân. Toh lohtâseh äššigâs tâi pyeccee feerim luáttámušân. Tast lii merhâšume maaŋgâi algâaalmugij jesânij palvâlussáid tâi tiipšon ucâluumân tâi ucâluuhánnáávuotân sehe čonâdâtmân. Tutkâmušâi mield maaŋgâin sämmilij sáttá leđe vaigâd lyettiđ sosiaal- já tiervâsvuođâpalvâlussáid, iäge sij tondiet keevti taid. Taat puáhtá jođettiđ tiervâsvuođâ- já pyereestvaijeemiärui stuárumân.