Sápmelaččaid sode-bálvalusat ja láhkaásaheapmi

 

Iežasgielat bálvalusaid mearkkašupmi sápmelaččaide

Giella lea álo čoavdda vuorrováikkuhussii ja dasa, ahte ipmirduvvo. Das leat maiddái máŋggat eará mearkkašumit. Giella lea jurddašeami gaskoapmi, ja dat guoddá kultuvrralaš jurddašanvugiid, árvvuid ja mearkkašumiid ja nanne jovkui gullama. Dát leat dehálaš áššit earenoamážit daid álbmot- ja olmmošjoavkkuide, mat leat vehádatsajádagas. Sámegielas leat máŋggat oktavuođat sápmelaš olbmuid buresbirgejupmái, identitehtii ja sosiála gaskavuođaide. Eatnigiela atnin bálvalusain dahká vejolažžan easttahis vuorrováikkuhusa ja rievttes dulkojumiid. Dat addá maid saji dovdduid gieđahallamii ja ráhkada vuođu ámmátolbmo ja áššehasa gaskasaš luohttámuššii. Giela lassin maiddái kultuvrralaš ipmárdusas sáhttá leat stuorra mearkkašupmi bálvalusa ja divššu kvalitehtii, váikkuhusaide ja áššehas- ja pasieantadorvvolašvuhtii. Sámegiela ja -kultuvrra vuhtiiváldin lea sode-suorggi juohke ámmátolbmo - maiddái suomagielaga - bargu.

Sámegielat bálvalusaid geavaheaddjit

Eatnigiela mearkkašupmi stuorru sápmelaš eallilan olbmuid ja mánnábearrašiid bálvalusain, psykososiála bálvalusain ja álgo- intensiivadivššus. Sámegielat, eandalii earenoamáš áitatvuloš anáraš- ja nuortalašgiella, leat johtilit ealáskeame. Máŋggat sámenuorat ja nuorra rávesolbmot atnet árvvus gielaset ja kultuvrraset, ja háliidit bajásgeassit mánáideaset sámegielagin. Dan doarjjan sii dárbbašit sámegielat bearašbálvalusaid, degomat doarjaga ovdamearkka dihte máná bajásšaddama ja ovdáneami čuovvumii rávvehagas, doarjaga máŋggagielatvuođabajásgeassimii ja iešguđetlágan terapiijabálvalusaid. Ain eanet sámemánát leat ollásit sámegielagat, man galgá váldit vuhtii earáge bálvalanfálaldagas.

Sámegiella lea dávjá sámi eallilanolbmuid vuosttaš giella, ja giella, man sii máhttet buoremusat. Agi ja muitováttisvuođaid mielde sii sáhttet massit maŋŋeleappos ohppojuvvon suomagiela dáiddu. Iežasgielat dikšun- ja divššodanbiras iežas kultuvrra mielde ja iežas searvvušgaskavuođaid seailluheapmi addet dorvvolašvuođa dovddu ja doalahit sámeáššehasa doaibmanávccaid.
Eatnigiella lea dovdduid giella, ja das lea stuorra mearkkašupmi buot ahkejoavkkuide, go gieđahallojuvvojit váttes áššit. Ovdamearkka dihte psykososiála bálvalusain ožžot dutkamušaid mielde buoret bohtosiid dalle, go ámmátolbmuid ja áššehasa giella- ja kulturduogáš leat seammát. Intensiiva- ja álgodivššus lea dávjá sáhka kritihkalaš diliin, goas gielas sáhttá leat guovddáš mearkkašupmi, muhtumin juobe áššehasa eallima dáfus.

Sámiid gielalaš vuoigatvuođat sode-bálvalusain

Sápmelaččaid vuoigatvuohta iežasgielat bálvalusaide vuođđuduvvá vuođđoláhkii ja sámi giellaláhkii. Sámiin lea vuoigatvuohta eamiálbmogin doalahit ja ovddidit gielaset ja kultuvrraset. Dat guoská maid sode-bálvalusaide. Sápmelaččain lea sámiid ruovttuguovllus vuoigatvuohta geavahit bálvalusaid eatnigillii (anáraš-, nuortalaš- ja davvisámegillii). Dát guoská sihke sámeguovllu gielddaide, gieldaovttastumiide (Lappi buohccedikšunbire) ja stáhtahálddahusa eiseválddiide, maiddái bálvalusaide, mat leat čohkkejuvvon ja buvttaduvvon elektrovnnalaččat. Dát guoská dás duohko maiddái Lappi sode-eanangoddái, mii vuođđuduvvo dahje eará organisašuvdnii, masa bálvalusaid lágidanovddasvástádus sirdašuvvá.

Liŋkkat:     

Sámi giellalága heiveheapmi

Sámi giellalága mielde eiseválddit, geain lea ovddasvástádus sode-bálvalusain, galget fuolahit das, ahte sin organisašuvnnas leat doarvái sámegielat bargit. Juos gielalaš bargit váilot, galgá fuolahit dulkomis. Sápmelaš áššehasas ja pasieanttas lea maiddái vuoigatvuohta dasa, ahte su áššegirjjit jorgalahttojuvvojit su eatnigillii. Sápmelačča vuoigatvuohta sámegielat bálvalusaide ii leat dan duohken, máhttágo son suomagiela vai ii.

Eiseváldi galgá ovddidit doaimmastis sámegielaid geavaheami. Almmolaš prinsihppa lea, ahte sápmelaš áššehas oččošii bálvalusaid almmá dan haga, ahte son dárbbaša daid sierra gáibidit. Eiseválddit geat lágidit ja fállet bálvalusaid, galget dan dihte plánalaččat ja áiggil ráhkkanit sámegielat bálvalusaid fidnašuvvamii. Sámegielat bálvalusaid galgá dieđiheami ja bálvalusbagadallama bokte aktiivvalaččat fállat sápmelaš áššehasaide.

Eatnigiella ja kultuvra sode-láhkaásaheamis

Máŋggat sode-suorggi lágat ávžžuhit váldit vuhtii áššehasa eatnigiela ja kulturduogáža.

Dearvvašvuođafuolahuslágas čujuhuvvo sámi giellaláhkii. Sosiálafuolahuslága mielde áššehasa gielalaš ja kultuvrralaš duogáža galgá váldit vuhtii bálvalusaid plánemis ja fállamis. Lágas pasieantta sajádagas ja vuoigatvuođas ja lágas sosiálafuolahusa áššehasa sajádagas ja vuoigatvuođain gávnnahuvvo maiddái, ahte pasieantta ja áššehasa individuála dárbbut ja su eatnigiella ja kulturduogáš galget váldojuvvot vuhtii divššu/bálvalusaid plánemis ja fállamis. Dát gávnnahuvvojit maiddái mánáidsuodjalanlágas ja eallilanolmmoš- ja lámisvuođabálvaluslágas.

Ovttaveardásašvuođalága mielde geange ii oaččo ásahit sierraárvosaš sajádahkii ee. bálvalusaid lágideamis. Dát ii mearkkaš dan, ahte seammalágan bálvalusat buot olbmuide dáhkidivčče doarvái dásseárvosaš loahppabohtosa. Bálvalusaid ovttaveardásaš fidnašuvvan sáhttá eaktudit positiivvalaš sierrameannudeami daid álbmot- ja olmmošjoavkkuid oasil, mat leat sierrasajádagas, degomat ovdamearkka dihte sápmelaččaid. Lága vealahangielddus guoská etnalaš riegádanduogáža olis sohkabeallái, ahkái, gillii, oskui, nana jáhkkui, oaivilii, dearvvašvuođadillái ja lámisvuhtii.

Liŋkkat:

Gielalaš ja kultuvrralaš fidnašuvvan

Bálvalusaid gielalaš fidnašuvvan lea gielalaš vuoigatvuođaid ollašuvvama dehálaš eaktu. Juos olbmo gielalaš vuoigatvuođat eai ollašuva, lágas ásahuvvon earáge vuoigatvuođat leat vára vuolde báhcit ollašuvakeahttá. Gielalaš fidnašuvvan mearkkaša dan, ahte áššehasas dahje pasieanttas lea vejolašvuohta oažžut dieđuid ja bálvalusa iežas gillii dahje gillii, maid son ipmirda. Praktihkas dat mearkkaša, ahte olmmoš oažžu bálvalusa, ipmirduvvo, ipmirda dikšun- dahje doaibmanrávvagiid ja bastá dakko bokte maid ieš váldit ovddasvástádusa divššustis dahje áššistis. Earenoamážit vehádatloguid olbmot galget oažžut doarvái dieđu, vai sii máhttet ohcalit bálvalussii dahje dikšui ja geavahit sosiála vuoigatvuođaideaset seammá ládje go váldoálbmot.

Jearaldat máhccá sihke áššehasbargui ja bálvalusaid lágideapmái. Leatgo bálvalusaid lágidanvuogit plánejuvvon ja máhttetgo deaivat áššehasa dahje pasieantta nu, ahte guovtteguvllot vuorrováikkuhus šaddá vejolažžan? Dán sáhttá jurddašit áššehasosolašvuođa sierrajearaldahkan. Bálvalusaid lágidanvugiid, bálvalusbagadallama ja -rávvema ja áššehasdeaivvademiid galgá sáhttit rievdadit sierrajoavkkuid dárbbuide. Ođđa elektrovnnalaš bálvalanhámit deattuhit iešráđálaš áššiid dikšuma mearkkašumi. Dán olis fállun galget leat doarvái sámegielat diehtu, materiála ja áššiiddikšunvejolašvuođat.

Eamiálbmogiid geahččanguovllus bálvalusa fidnašuvvama kritearat leat gielalaš fidnašuvvama lassin kultuvrralaš fidnašuvvan. Sosiála- ja dearvvašvuođabálvalusaid sáhttá leat váttis juksat, juos bálvalusa fállit eai dovdá ja gudnejahte kultuvrralaš áššiid dahje vejolaš fysalaš ja ekonomalaš eastagiid. Dáid olis bálvalus galggašii leat kultuvrralaš geahččanguovllus heivvolaš (eaŋg. appropriate) ja dohkálaš (eaŋg. accetable).

Ámmátolbmuid kultuvrralaš ipmárdus ja vuorrováikkuhusdáiddut leat guovddážis áššehasdeaivvadeamis. Muhtumin lea sáhka das, ahte várrejuvvo doarvái áigi, earenoamážit juos bálvalandáhpáhussii laktása muhtin sierrahástalus. Kultuvrii laktáseaddji boasttuipmárdusaid ja oktiinordademiid sáhttá garvit, go lasihit ámmátolbmuid kultuvrralaš máhtu ja vuorrováikkuhusdáidduid. Dása laktása maid dáidu doaibmat dulkkaid bokte.

Kultursensitiivvalašvuohta, kultuvrralaš gelbbolašvuohta ja kultuvrralaččat dorvvastuvvon

Kultursensitiivvalašvuođa doaba geavahuvvo máŋgga iešguđet mearkkašumis. Dábálaččat dainna čujuhit máhttui, mii laktása kultuvrra vuhtiiváldimii, bargoorientašuvnnaide dahje metodaide.

Kultursensitiivvalašvuođa ja kultuvrralaš gelbbolašvuođa dahjege máhtu sáhttá jurddašit seamma proseassa joatkkan, man mihttomearri lea kultuvrralaččat dorvvastuvvon bálvalandáhpáhus. Kultursensitiivvalašvuohta lea vuosttaš muddu, mii mearkkaša kultuvrralaš erohusaid dovdáma ja daid mearkkašumiid gudnejahttima. Čuovvovaš muddu lea háhkat kultuvrralaš máhtu ja lasihit diđolašvuođa das, mot kultuvrralaš áššit váikkuhit geavadagaide. Dat lea diđoštan- ja oahppanproseassa, man eaktun leat bargi iežas kultuvrralaš vugiid, árvvuid ja doaladumiid dovdán ja gieđahallan ja dáiddut doaibmat gudnejahttimiin ja beaktilit olbmuiguin, geat bohtet iešguđet kultuvrralaš konteavsttain. Dat šaddá guhkes váikkuhanproseassaid boađusin ja ođasmuvvá ođđa kultuvrralaš deaivvademiin ja bargoservošiid ja -fierpmádagaid gaskasaš reflekšuvnna bokte.

Lea gávnnahuvvon, ahte áššehasa dahje pasieantta kultuvrralaš dorvvu vásáhus, lea dehálaš bálvalan- ja dikšundáhpáhusa kriteara. Kultuvrralaččat dorvvastuvvon (eaŋg. culturally safe) lea álgoálggus eamiálbmoga teorehtalaš doaba, mii lea gárgehuvvon Ođđa-Selánddas, maoriid geahččanguovllus vástidit dikšunbarggu hástalusaide ja dárbbuide. Davvisámegielat sátni oadjebas geavahuvvo sullasaš mearkkašumis. Oanehaččat dat mearkkaša áššehasa dahje pasieantta vásáhusa das, ahte su identitehta ii leat biddjojuvvon gažaldatvuložin, áitojuvvon, fudnojuvvon dahje guđđojuvvon diđolaččat fuomáškeahttá. Dat doalvu fuomášumi ruovttoluotta áššehasa vásáhussii. Kultuvrralaččat dorvvastuvvon ii laktás aivvefal etnalaš earenoamášiešvuođaid dovdámii, muhto baicca dat mearkkaša maiddái ovdamearkka dihte sohkabeallái, ámmátlaš, sosiála ja ekonomalaš sajádahkii, eallinvásáhusaide dahje -dillái laktáseaddji máŋggahámatvuođa buoret diđošteapmái.

Dáin áššiin sáhttet leat njulges dahje eahpenjulges mearkkašumit bálvalusa kvalitehtii ja váikkuheapmái. Dat laktásit áššehasa dahje pasieantta vásihan luohttámuššii. Dat váikkuha dasa, mot máŋggat eamiálbmogiid lahtut ohcalit bálvalusaide dahje dikšui, dahje eai ohcal ja lassin maid dasa, mot sii čatnasit daidda. Dutkamušaid mielde máŋggain sápmelaččain sáhttá leat váttis luohttit sosiála- ja dearvvašvuođabálvalusaide, eaige sii dan dihte geavat daid. Dát sáhttá dagahit dearvvašvuođa- ja buresbirgejupmeerohusaid stuorruma.